Julia Zabłocka (właśc. Julianna Rozalia Zabłocka) – badaczka historii społeczno-ekonomicznej oraz ideologii społeczeństw starożytnych ze szczególnym uwzględnieniem starożytnego Bliskiego Wschodu, historyk-asyriolog, uczennica prof. Tadeusza Zawadzkiego (7 kwietnia 1919 – 4 stycznia 2008). Urodziła się 14 lutego 1931 r. na Śląsku, w miejscowości Bobrek powiat Bytom (po niemieckiej stronie ówczesnej granicy), w rodzinie robotniczej, jako córka Pawła Zabłockiego i Gertrudy z Anderskich. Do szkoły powszechnej uczęszczała najpierw (1937-1941) w rodzinnej miejscowości, podlegając niemieckiemu obowiązkowi szkolnemu, a następnie (maj 1941-grudzień 1944) w oddalonych o ok. 10 km Mikulczycach (od 1951 r. dzielnica Zabrza). Po ukończeniu szkoły podstawowej (czerwiec 1946), już po zorganizowaniu szkolnictwa polskiego na tym terenie, rozpoczęła naukę w trzeciej klasie żeńskiego gimnazjum, w Państwowym Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącym im. Bolesława Chrobrego w Zabrzu. Tam zdała egzamin maturalny (1950). Następnie (1950-1955), jako stypendystka, studiowała historię na Wydziale Filologiczno-Historycznym Państwowego Uniwersytetu im. W. I. Lenina w Kazaniu (ZSRR). Po ukończeniu studiów i obronie pracy magisterskiej z zakresu historii starożytnej w tamtejszej Katedrze Historii Starożytnej (praca obroniona z wyróżnieniem; dyplom ukończenia studiów wyd. 28 czerwca 1955), magister Julia Zabłocka została skierowana przez Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego na podstawie nakazu pracy (z dn. 26 lipca 1955) na Uniwersytet Poznański. Tam z dniem 1 września 1955 roku objęła stanowisko asystenta (pomocniczego pracownika nauki) w Katedrze Historii Powszechnej Starożytnej i Średniowiecznej. Godzi się odnotować, że w Katedrze tej od lipca 1954 roku pracował również docent doktor habilitowany Tadeusz Zawadzki, późniejszy promotor pracy doktorskiej Julii Zabłockiej i jej mistrz. Po trzech latach awansowała na stanowisko starszego asystenta (1 września 1958) w powstałym w tym samym czasie (1958/59) Zakładzie Historii Starożytnej (działającym w ramach Katedry Historii Powszechnej), którego kierownikiem został uczeń Ludwika Piotrowicza, wspomniany wyżej Tadeusz Zawadzki. 1 września 1962 roku Julia Zabłocka awansowała na stanowisko adiunkta w Katedrze Historii Powszechnej Starożytnej (zmiana nazwy jednostki: z Zakładu Historii Starożytnej – 1 listopada 1961), co miało związek z obronioną w ramach specjalności starożytnej w maju 1962 roku rozprawą doktorską pt. Ekonomiczne podstawy anatolijskiej arystokracji municypalnej w okresie wczesnego cesarstwa (212 s.), napisaną pod kierunkiem naukowym docenta doktora habilitowanego Tadeusza Zawadzkiego (rozprawa została wydana drukiem w 1968 roku pt. Podstawy gospodarcze anatolijskiej arystokracji w świetle inskrypcji fundacyjnych okresu wczesnego cesarstwa, Poznań, 88 s.). Recenzentami rozprawy byli profesor Józef Wolski z Uniwersytetu Jagiellońskiego (UJ) i filolog klasyczny, profesor Wiktor Steffen z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (UAM). Stopień doktora nauk humanistycznych został nadany magister Julii Zabłockiej na nadzwyczajnym posiedzeniu Rady Wydziału Filozoficzno-Historycznego UAM 14 maja 1962 r. Krótko po obronie doktor Julia Zabłocka otrzymała dwuletnie stypendium badawcze Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego na staż naukowy do Instytutu Orientalistyki Akademii Nauk ZSRR w Leningradzie (dziś Petersburg) (1963-1965), gdzie pod kierunkiem światowej sławy uczonego, profesora Igora Michajłowicza Diakonowa, zdobywała specjalizację w zakresie asyriologii, jak również posiadła znajomość języków starowschodnich – asyro-babilońskiego i sumeryjskiego. Kierownik Katedry Historii Powszechnej Starożytnej Instytutu Historii UAM, profesor Tadeusz Zawadzki, w związku z wyjazdem doktor Zabłockiej do Leningradu, napisał w ankiecie kwalifikacyjnej pomocniczych pracowników nauki w 1965 roku: „istnieją wszelkie dane, aby przyjąć, że odbywany obecnie staż w Leningradzie uczyni z niej wysokowartościowego specjalistę w dziedzinie dotychczas w Polsce nie uprawianej”. W krótkim czasie słowa te okazały się prorocze. Studia asyriologiczne, którym poświęciła się doktor Julia Zabłocka, zaowocowały w kolejnych latach rozprawą habilitacyjną pt. Stosunki agrarne w państwie Sargonidów, obronioną 23 września 1970 roku na Wydziale Filozoficzno-Historycznym UAM (J. Zabłocka, Stosunki agrarne w państwie Sargonidów, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1971). W związku z podjęciem przez profesora Tadeusza Zawadzkiego wykładów gościnnych, a następnie stałej pracy w Uniwersytecie Miséricorde we Fryburgu w Szwajcarii (od roku akademickiego 1967/68), Katedra, a następnie Zakład Historii Starożytnej Instytutu Historii (istniejąca dotąd Katedra Historii Powszechnej Starożytnej została w listopadzie 1970 r. przekształcona w Zakład) pozostawał bez samodzielnego pracownika nauki aż do 1970 r., kiedy funkcję Kierownika objął profesor Stefan Parnicki-Pudełko (10 lipca 1914 – 16 kwietnia 1994). Krótko później, 1 kwietnia 1971 r., dr hab. Julia Zabłocka została powołana na stanowisko docenta etatowego. Tytuł naukowy profesora nadzwyczajnego otrzymała 8 kwietnia 1982 r. (recenzenci wniosku z ramienia Rady Wydziału: prof. Stefan Parnicki-Pudełko – UAM, prof. Józef Wolski – UJ, doc. dr hab. Tadeusz Kotula – UWr, prof. Igor Diakonow – Akademia Nauk w Leningradzie). Po przejściu profesora Stefana Parnickiego-Pudełko na emeryturę, Rektor UAM prof. dr hab. Jacek Fisiak powołał prof. dr hab. Julię Zabłocką z dniem 1 września 1983 na stanowisko Kierownika Zakładu Historii Starożytnej w Instytucie Historii na Wydziale Historycznym UAM, które zajmowała do 1991 r.
Julia Zabłocka była bardzo zaangażowana w życie Instytutu Historii i UAM. Wymieńmy tylko niektóre z form jej aktywności. Na przestrzeni wielu lat pełniła funkcję opiekuna studentów I roku (1955/6-1961/62, 1967-1968, 1974-1976) i opiekuna praktyk pedagogicznych studentów IV r. (1959-1962). Była sekretarzem olimpiady przedmiotowej z historii, archeologii i historii sztuki (1972-1974). Zainicjowała działanie Szkoły Letniej Języka Polskiego dla Polonii Zagranicznej przy UAM, której była dyrektorką (1972-1974). Jako członek Zespołu Dydaktyki i Programów Historii Ministerstwa Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki (od 1974), uczestniczyła w opracowaniu nowego programu jednolitych studiów magisterskich. Zajmowała się też opiniowaniem publikacji z zakresu historii starożytnej. Była rzecznikiem dyscyplinarnym UAM (1982-86), członkiem Komisji Statutowej UAM (1986), delegatką Rady Wydziału Historycznego do Senatu UAM (1986-87), wicedyrektorem Instytutu Historii UAM (1987-1990) oraz Kierownikiem Zakładu Historii Starożytnej (1983-1991).
Aktywnie udzielała się w towarzystwach naukowych. Należała do poznańskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego (od 1956) oraz Komisji Historycznej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (od 1963). Była członkiem Komitetu Nauk o Kulturze Antycznej PAN (od 1972), członkiem Prezydium Komisji Kultury Antycznej Oddziału PAN w Poznaniu (1975-1978; w latach 1978-1980 – pełniła funkcję zastępcy Przewodniczącego Komisji Kultury Antycznej tego Oddziału). Współtworzyła Towarzystwo Naukowe „Šulmu” w Budapeszcie, skupiające od 1974 roku specjalistów z krajów socjalistycznych z zakresu pisma klinowego.
Dydaktyka, którą prof. Zabłocka prowadziła na UAM (w latach 1961/62-1962/63; 1965/66 wykładała również na studiach zaocznych w Uniwersytecie Szczecińskim), na różnych kierunkach (historia, filologia klasyczna, pedagogika), w trybie stacjonarnym i niestacjonarnym, obejmowała wykłady kursowe i monograficzne oraz ćwiczenia z historii powszechnej starożytnej, zwłaszcza w zakresie starożytnego Wschodu. Prowadziła specjalistyczne proseminarium z języka akadyjskiego (od 1965), jak również seminaria – magisterskie (już od 1966, kiedy w latach 1966-1970 ówczesna Katedra Historii Starożytnej była pozbawiona samodzielnego pracownika naukowego, wskutek wyjazdu profesora Tadeusza Zawadzkiego do Szwajcarii) i doktorskie (od 1975). Na potrzeby prowadzonej dydaktyki Julia Zabłocka wydała drukiem (wraz z prof. Tadeuszem Zawadzkim) „Wybór źródeł do historii starożytnego Wschodu” (wyd. I, Poznań 1962, s. 258 + 5 ryc., wyd. II popr. i rozszerz., Poznań 1966, s. 216), do którego włączono przekłady dokumentów sumeryjskich, asyro-babilońskich i urartyjskich jej autorstwa. Na uwagę zasługuje również wkład Julii Zabłockiej do pracy zbiorowej o charakterze podręcznikowym (skrypt) pt. „Mezopotamia: praca zbiorowa”, przygotowanej wspólnie z pracownikami Katedry filologii starożytnego Wschodu UW pod redakcją Jana Brauna, która ukazała się w 1971 roku. Trzeba również wspomnieć o wydanym w 1975 roku Przewodniku metodycznym. Historia starożytna oraz podręczniku Historia starożytnego Bliskiego Wschodu, opublikowanym w 1977 roku. Kierownik Katedry, profesor Tadeusz Zawadzki, ocenił pracę dydaktyczną prof. Zabłockiej w ankiecie kwalifikacyjnej pomocniczych pracowników nauki w 1965 roku w następujących słowach: „(…) bardzo sprawnie prowadziła zajęcia dydaktyczne stosując duże wymagania wobec studentów i utrzymując sprawną dyscyplinę na zajęciach”. Z kolei profesor Stefan Parnicki-Pudełko stwierdzał w opinii o doktor Julii Zabłockiej, adiunkcie Zakładu Historii Starożytnej Instytutu Historii UAM za lata 1969-1970: „Należy podkreślić, że dość trudna jest sytuacja i zadanie prowadzącego zajęcia dydaktyczne na I roku studiów, zarówno na studium stacjonarnym, gdzie młodzież przeważnie nie jest jeszcze dojrzała do samodzielnych studiów, jak też na studium zaocznym, gdzie znaczna liczba studentów po wieloletniej przerwie ponownie musi się przyzwyczajać do obcowania z książką naukową i wdrażać do nauki. Na I roku studiów najostrzej też występuje problem przypadkowości w wyborze studiów, w której tkwi jedno z głównych źródeł niedostatecznego przygotowania się dużej liczby studentów do egzaminów. Dr J. Zabłocka zajęcia dydaktyczne przygotowuje i prowadzi bardzo rzetelnie, a przy ocenie przygotowania studentów do egzaminów stara się być jak najbardziej obiektywną, z tendencją do eliminacji już na I roku tych studentów, którzy nie rokują nadziei na ukończenie studiów”. Zajęcia profesor Julii Zabłockiej z historii starożytnego Wschodu oceniano jako unikalne ze względu na sposób ich prowadzenia oraz tematykę. Julia Zabłocka wykształciła kilkudziesięciu magistrów i dwóch doktorów (Stefan Zawadzki: Ekonomiczne podstawy świątyni nowoasyryjskiej – 1977 i Maria Musielak: Miasto-państwo Delfy w IV w. p.n.e. Studium z dziejów społeczeństwa greckiego – 1985).
***
„(…) wysoka ocena J. Zabłockiej podyktowana jest tym, że jej wiedza i wysuwane przez nią tezy oparte są nie na »gabinetowej kontemplacji« lecz na głębokim przestudiowaniu źródeł starożytnych i gruntownej analizie faktów, a także całkiem niezwykłym kojarzeniu wiedzy z jednej strony w dziedzinie języka łacińskiego i greckiego, a z drugiej – j. assyro-babilońskiego i innych języków starożytnego Wschodu” – napisał profesor Igor Michajłowicz Diakonow w ocenie całokształtu dorobku naukowego doc. dr hab. Julii Zabłockiej, w związku z wnioskiem o nadanie jej tytułu profesora nadzwyczajnego z dnia 30 stycznia 1979 roku. Ocena to niezwykle trafna. Jako jedna z nielicznych w tamtym okresie badaczek na świecie specjalizowała się w historii starożytnego Wschodu, zwłaszcza w aspekcie struktur agrarnych i stosunków własnościowych. W orbicie jej zainteresowań naukowych, które przełożyły się na imponujący jakościowo dorobek, można wyłonić dwa nurty badawcze, które jednak łączył wspólny mianownik – kwestie agrarne. Pierwszy z nich to dzieje gospodarcze państw antycznych, a ściślej problematyka społeczno-gospodarcza regionu Anatolii w okresie od czasów hellenistycznych do wczesnego cesarstwa rzymskiego. Zainteresowania te zaowocowały rozprawą doktorską, która dotyczyła w szczególności ewolucji prywatnej własności ziemskiej w wydzielonych miastach położonych na terenie Azji Mniejszej. Prowadzone na potrzeby pracy doktorskiej badania greckiego materiału epigraficznego z okresu rzymskiego w zakresie struktury agrarnej, skierowały zainteresowania naukowe Julii Zabłockiej na inne tory – w kierunku dziejów społeczno-gospodarczych starożytnych społeczeństw bliskowschodnich w I tysiącleciu p.n.e. W ślad za tą zmianą poszła decyzja o podjęciu studiów nad językami starowschodnimi. Staż naukowy w Instytucie Orientalistyki Akademii Nauk ZSRR w Leningradzie (1963-65) umożliwił Julii Zabłockiej zdobycie podstaw, również w zakresie wspomnianych już kompetencji językowych, niezbędnych do studiów nad strukturą agrarną państwa nowoasyryjskiego. Mogła odtąd wykorzystywać w swoich badaniach zabytki pisma klinowego. Zdobyta w ten sposób wiedza umożliwiła jej udokumentowanie tezy postawionej jeszcze w pracy doktorskiej o tym, że korzenie gospodarki miast wschodnich w epoce rzymskiej tkwiły w okresie nowoasyryjskim, a więc znacznie wcześniej niż dotąd przyjmowano (w epoce hellenistycznej czy perskiej). Wyniki swoich badań, opartych na nowym, odmiennym warsztacie metodologicznym, opublikowała we wspomnianej już rozprawie habilitacyjnej w 1971 roku, poświęconej stosunkom agrarnym w państwie Sargonidów. Cel, jaki sobie wówczas postawiła, to: „ustalić jakość i zasięg tego zespołu elementów nowych, które państwo nowoasyryjskie a szczególnie państwo Sargonidów wyróżniają spośród pozostałych monarchii wschodnich, czyniąc go również innym w odniesieniu do państw asyryjskich II tysiąclecia” (s. 4 maszynopisu). Julia Zabłocka wysunęła hipotezę, że zmienność losów politycznej pozycji Asyrii była warunkowana sytuacją w stosunkach agrarnych tego imperium. Monografia ta została dobrze odebrana w środowisku naukowym. Profesor Igor Michajłowicz Diakonow napisał w recenzji pracy „Stosunki agrarne w państwie Sargonidów” (z dn. 22 września 1970): „Monografia jej po raz pierwszy przedstawia tak pełny, i ogólnie biorąc, przekonywujący obraz społeczeństwa nowoasyryjskiego, przedstawia nowe i głębsze wyjaśnienie toczących się tam procesów historycznych. (…) dokonała ona drobiazgowej analizy tak ważnego zjawiska historycznego, jakimi były przeprowadzone przez władców asyryjskich masowe przesiedlenia, a także zbadała historyczne źródła zjawisk, które określiły rozwój Wschodu na całe tysiąclecie”.
Julia Zabłocka publikowała po polsku i w językach kongresowych. Jak trafnie zauważył Tadeusz Kotula w ocenie całokształtu dorobku naukowego Julii Zabłockiej z dnia 25 stycznia 1979 roku: „Należy ona do kręgu badaczy, którzy znaczną część prac publikują w językach kongresowych, na całe szczęście, gdyż, niestety, Polonica non leguntur”. W dorobku publikacyjnym Julii Zabłockiej znajdują się zarówno prace o charakterze teoretycznym/metodologicznym, syntezy, dociekliwe analizy, jak również materiały dydaktyczne. Obok wymienionych już dwóch monografii, powstałych na bazie rozpraw doktorskiej i habilitacyjnej – Podstawy gospodarcze anatolijskiej arystokracji w świetle inskrypcji fundacyjnych okresu wczesnego cesarstwa, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1968 oraz Stosunki agrarne w państwie Sargonidów, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1971, Julia Zabłocka wydała w 1982 roku monografię Historia Bliskiego Wschodu w starożytności (Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1982, II wyd. w 1987), która w jej dorobku naukowym miała szczególne znaczenie. Ta oparta na najnowszych badaniach i wszystkich kategoriach źródeł historycznych synteza naukowa ówczesnej wiedzy o ewolucji społeczeństw starożytnego Wschodu, została poświęcona rozwojowi cywilizacyjnemu i stosunkom społeczno-gospodarczym badanego kręgu kulturowego. Stała się pierwszym podręcznikiem w Polsce z tego zakresu czasowego. Artykuły publikowane po polsku i w językach kongresowych, często w wysoko ocenianych czasopismach zagranicznych, stanowiły z reguły pogłębienie problematyki poruszanej w monografiach.
Profesor Julia Zabłocka wielokrotnie prezentowała wyniki swoich badań na kongresach międzynarodowych w kraju i za granicą. Dla przykładu, w 1970 roku wzięła udział w XVIIIe Rencontre Assyriologique Internationale w Monachium, gdzie wygłosiła referat na temat zależnych rolników asyryjskich. Cztery lata później, na konferencji z cyklu „Šulmu” w Budapeszcie zaprezentowała swoje uwagi na temat ewolucji gminy w okresie nowoasyryjskim. Uczestniczyła w kolejnych konferencjach z serii Šulmu, m.in. w Poznaniu (19-22 września 1989), którą organizowała wspólnie ze swoim uczniem, doktorem habilitowanym Stefanem Zawadzkim. W 1978 roku, podczas konferencji na Uniwersytecie Katolickim w Louvain, przedstawiła referat dotyczący związków między świątynią i pałacem w państwie średnioasyryjskim. Rok później, w ramach II Kongresu znawców pisma klinowego Krajów Demokracji Ludowej w Lipsku (kwiecień 1979), wygłosiła referat na temat demografii Niniwy w VIII-VII w. p.n.e. W 1977 r. w Mogilanach miała odczyt o źródłach ideologii królewskiej na Bliskim Wschodzie.
Współpracowała z wieloma ośrodkami zagranicznymi, m.in. z Instytutem Orientalistycznym Akademii Nauk ZSRR w Leningradzie. Przeprowadzała kwerendy i badania w różnych uniwersyteckich ośrodkach zagranicznych i muzeach (m.in. Leningrad, Moskwa, Kijów, Berlin, Monachium), brała udział w badaniach wykopaliskowych (ZSRR; stanowisko archeologiczne w okolicach Jerewania).
Wielkim osiągnięciem Julii Zabłockiej było zainicjowanie badań nad starożytnym Wschodem na Uniwersytecie w Poznaniu. Walnie przyczyniła się tym samym do powstania tu jednego z najważniejszych wówczas i obecnie ośrodków badań nad starożytnym Wschodem w Polsce. Wróżył to Poznaniowi w 1979 roku profesor Józef Wolski, który w ocenie całokształtu dorobku naukowego docent doktor habilitowanej Julii Zabłockiej, w związku z wnioskiem o nadanie jej tytułu profesora nadzwyczajnego z 5 stycznia 1979 roku, pisał: „W środowisku (…) poznańskim zaczyna się formować zalążek, być może w przyszłości bardziej rozwiniętego ośrodka studiów z historii Wschodu starożytnego, jakiego brak nam w Polsce (…)”.
Julia Zabłocka była dwukrotną laureatką indywidualnych nagród III stopnia Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki za osiągnięcia naukowe (pracę habilitacyjną) w 1972 roku i za działalność dydaktyczno-wychowawczą w 1977 roku. Wiele razy została wyróżniona nagrodami rektorskimi (1973-1976, 1978). Została uhonorowana Złotym Krzyżem Zasługi w 1975 roku oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski w 1983 roku.
W roku akademickim 1991/92 zwróciła się do Dyrekcji Instytutu Historii UAM z wnioskiem o udzielenie urlopu naukowego na ukończenie książki pt. „Historia Iranu”, która powstawała na zamówienie Wydawnictwa Ossolineum. Książka, niestety, nie ukazała się. Julia Zabłocka zmarła nagle 29 marca 1993 roku w Poznaniu. Miała zaledwie 62 lata.
Bibliografia prac Julii Zabłockiej:
J. Zabłocka, S. Zawadzki (red.), Šulmu IV. Everyday life in Ancient Near East. Papers Presented at the International Conference, Poznań, 19–22 September, 1989, Poznań 1993, s. 5-8.
Not.: Biogram opracowany w oparciu o Akta Julii Zabłockiej, sygn. 224/ 33, 467/ 44, 576/ 10 i 865/ 942 dostępne w Archiwum UAM w Poznaniu.
Wcześniejsze publikacje poświęcone w całości lub części życiu i twórczości naukowej Julii Zabłockiej: S. Zawadzki, In memory of Julia Zabłocka, [w:] J. Zabłocka, S. Zawadzki (red.), Šulmu IV. Everyday life in Ancient Near East. Papers Presented at the International Conference, Poznań, 19–22 September, 1989, Poznań 1993, s. 3-4; J. Prostko-Prostyński, Julia Zabłocka (Feb. 14, 1931-March 26, 1993), w: Women In Old World Archaeology, Michigan 2004 (online: https://www.brown.edu/Research/Breaking_Ground/bios/Zablocka_Julia.pdf); S. Zawadzki, Wspomnienia pośmiertne o profesorach pracujących w Instytucie Historii UAM. Julia Zabłocka (1931-1993), [w:] Instytut Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. 1956-2006, pod red. B. Lapisa, T. Schramma, R. Witkowskiego, R. Wryka, Poznań 2006, s. 132-133; L. Mrozewicz, Historia starożytna na Uniwersytecie w Poznaniu, [w:] Uniwersytety. Tradycje – Dzień dzisiejszy – Przyszłość, pod red. Z. Drozdowicza, Poznań 2009, s. 71–81; L. Mrozewicz, Badania nad dziejami Grecji i Rzymu w Poznaniu (1919-2008), [w:] Świat starożytny, jego polscy badacze i kult panującego, pod red. L. Mrozewicza, K. Balbuzy, Poznań 2011 (Studia Europaea Gnesnensia. Monografie IV), s. 26-27.
Autorka biogramu: Katarzyna Balbuza
