Marian Gumowski urodził się 30 września 1881 roku w Krościenku nad Dunajcem w rodzinie Franciszka, lekarza, i Józefy z d. Stehr. Kształcił się w Jaśle, Tarnowie i Krakowie. W 1899 roku złożył egzamin maturalny w krakowskim Gimnazjum św. Anny, a następnie studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim (1899–1904) oraz w Monachium (1902/1903). W 1908 roku uzyskał stopień doktora na podstawie opublikowanej nakładem Akademii Umiejętności rozprawy pt. O grzywnie i monecie piastowskiej. W 1913 roku habilitował się z zakresu numizmatyki na podstawie rozprawy Moneta złota w Polsce średniowiecznej (wydanej w Krakowie w 1912 r.). Uzyskał veniam legendi, potem (1919) rozszerzone na historię starożytną. Jako docent prywatny od roku akademickiego 1913/1914 do 1919/1920 wykładał na Uniwersytecie Jagiellońskim numizmatykę starożytną (do roku akademickiego 1916/17), a następnie numizmatykę polską wieków średnich. Podczas studiów uniwersyteckich pracował przy porządkowaniu zbiorów bibliotecznych i numizmatycznych hr. Andrzeja Potockiego. Pracował również w Muzeum Czapskich, inwentaryzując kolekcję Emeryka Hutten-Czapskiego, a gdy weszło ono około 1903 roku w skład Muzeum Narodowego w Krakowie, został kustoszem tego Muzeum, sprawującym jednocześnie do roku 1919 kierownictwo nad Muzeum Czapskich. W 1919 roku objął stanowisko dyrektora Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu, pozostawał na nim do 1932 roku. Równolegle w latach 1925–1927 prowadził wykłady zlecone na Uniwersytecie Poznańskim z numizmatyki starożytnej. Jako redaktor zaangażowany był w prace czasopism: Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne, Przeglądu Muzealnego oraz Roczniki Muzealne. Przeszedłszy w 1932 roku na emeryturę, przeniósł się do Dębowca koło Gniezna, gdzie oddawał się swym pasjom naukowym. W czasie wojny wysiedlony, spędził czas okupacji w Warszawie, Konstancinie, Targowiskach pod Krosnem, Krakowie. W 1945 roku przeniósł się do Torunia, gdzie został zatrudniony na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika początkowo jako profesor kontraktowy. Po przywróceniu mu veniam legendi przez Radę Wydziału Humanistycznego UJ (1947) uzyskał w 1948 roku stanowisko docenta etatowego. W 1949 roku został mianowany profesorem tytularnym. W 1955 roku Centralna Komisja Kwalifikacyjna dla Pracowników Nauki mianowała go profesorem nadzwyczajnym. W tym okresie prowadził zajęcia z nauk pomocniczych, w tym z numizmatyki, sfragistyki i heraldyki. Początkowo wykładał również historię starożytnego Rzymu. Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych miał wykłady z numizmatyki w utworzonym przy Uniwersytecie Poznańskim Instytucie Kultury Materialnej. W 1960 roku przeszedł na emeryturę. W uznaniu zasług otrzymał członkostwo honorowe Polskiego Towarzystwa Archeologicznego i Numizmatycznego, Polskiego Towarzystwa Historycznego oraz Toruńskiego Towarzystwa Naukowego. Zmarł w Toruniu w dniu 1 listopada 1974 roku. Spoczął na cmentarzu św. Jerzego przy ul. Gałczyńskiego w Toruniu.
Był autorem kilkuset publikacji o tematyce numizmatycznej, heraldycznej, sfragistycznej oraz z zakresu historii i historii sztuki, obejmujących szeroki zakres rzeczowy i chronologiczny (od starożytności po epokę najnowszą, ze szczególnym uwzględnieniem czasów średniowiecznych). Poczesne miejsce w twórczości naukowej Prof. Gumowskiego zajęła numizmatyka. Zajął się zarówno monetą polską, jak i obcą, typologią, metrologią i ikonografią monet, historią mennic, mincerzami, medalierami, problematyką gospodarczą oraz inwentarzami skarbów.
Wśród tych szerokich zainteresowań naukowych M. Gumowskiego znalazła się starożytność. Już w czasie swych studiów uniwersyteckich uczestniczył w zajęciach Historia starożytnego Wschodu oraz Historia grecka u profesora Wiktora Czermaka (1863–1913). Jednak to przede wszystkim podczas pobytu w Monachium (1902/1903) mógł poszerzyć i pogłębić swą znajomość epoki starożytnej. Pod kierunkiem numizmatyka Hansa Riggauera (1849–1907) bowiem zgłębiał numizmatykę starożytną (Einführung in die griechische Numismatik, Geschichte Numismatik), a pod kierunkiem archeologa i historyka sztuki Adolfa Furtwänglera (1853–1907) – historię sztuki starożytnej (Geschichte der griechischen Kunst von ihren Anfänger bis in die Alexanderzeit, Geschichte der hellenistischen und römischen Kunst, Geschichte der griechischen Vasenmalerei, Archäologisches Seminar). W latach późniejszych sam prowadził zajęcia z numizmatyki starożytnej (już w okresie krakowskim) i wykładał historię starożytną (okres toruński). O swym stosunku do historii antycznej M. Gumowski napisał: „Nęciła mnie bardzo historia starożytna i dlatego, zapytany raz wprost przez prof. Zakrzewskiego, poprosiłem o jakiś temat z dziedziny historii rzymskiej. Profesor nie był na to przygotowany i odesłał mnie do prof. Kazimierza Morawskiego, ale i ten był zaskoczony […]. Ostatecznie, po 2 tygodniach namysłu polecił mi opracować dzieje Grakchów na podstawie przed-Liwiuszowej historiografii rzymskiej. Gdy jednak do tego zacząłem zbierać materiały, zauważyłem łatwo, że temat ten opracowany już został przez wielu historyków różnych narodów. Na razie zniechęciło mnie to gruntownie, ale później, wnikając głębiej w to zagadnienie, napisałem rzecz o początkach rewolucji w starożytnym Rzymie, która ma pewne nowe aspekty, ale wydrukowana nie została” (M. Gumowski, Wspomnienia numizmatyka, Kraków 1966, s. 64-65).
Prace historyczno-numizmatyczne Profesora M. Gumowskiego dotyczące dziejów Rzymu: Operacje finansowe Rzymu w czasie II wojny punickiej, Kraków 1918, Rozprawy Akademii Umiejętności, Rozprawy Wydziału Filologicznego 58.1; Pożyczki wojenne w starożytnym Rzymie, Przegląd Powszechny 1918, 35.139–140, s. 556–577; Handel rzymski na ziemiach polskich w I, II i III wieku (szkic historyczno-numizmatyczny), [w:] Charisteria Casimiro de Morawski septuaginto oblata ab amicis, collegis, discipulis, Cracoviae 1922, s. 70–86; Przełom religijny w Rzymie w czasie drugiej wojny punickiej, Poznań 1927, Prace Komisji Historycznej PTPN 4.4, s. 299–380; Początki monety w Rzymie w świetle najnowszych badań, Kwartalnik Klasyczny 1928, 2, s. 151–166; Moneta w starożytności, Kraków 1931, odb.: Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne 1928 i 1929, 12, s. 13–51; 1930, 13, s. 1–43; Szlak bursztynowy, Przegląd Powszechny 1935, 52.207, s. 76–93; Aprowizacja Rzymu w czasie II wojny punickiej, Meander 1948, 3.4, s. 187–207; Koniec starożytnego świata, Meander 1949, 4.5–6, s. 235–249; Moneta rzymska w Polsce (Les monnaies romaines en Pologne), Przegląd Archeologiczny 1954–1956, 10, s. 87–149; Losy jednego zabytku, Z Otchłani Wieków 1960, 26.1, s. 28–30; Medaliony rzymskie na ziemiach polskich, Meander 1960, 15.11–12, s. 586–603; Medaliony rzymskie w Polsce, Filomata 1960, 15.141, s. 84–90; Szlak bursztynowy, Filomata 1960, 143, s. 170–180; Szlak bursztynowy, Meander 1961, 16, s. 44–54, 56; Szlak bursztynowy, Czasopismo Geograficzne 1962, 33.4, s. 397–410, mapa 1.
Skarby i znaleziska rzymskich numizmatów – publikacje na łamach Wiadomości Numizmatyczno-Archeologicznych (WNA): [Nie podp.:] Ojców, WNA 1905, 4, kol. 374; [Nie podp.:] W Bieżanowie, WNA 1905, 4, kol. 374; [Nie podp.:] W Międzyrzeczu Koreckiem, WNA 1905, 4, kol. 374; [Nie podp.:] Skarb rzymski, WNA 1908, kol. 655; [Nie podp.:] W Czarnym Dunajcu, WNA 1909, nr 4, s. 71; [Nie podp.:] W Niedźwiedziu k. Słomnik, WNA 1908, kol. 384; [Nie podp.:] Wykopaliska monet rzymskich na naszych ziemiach, WNA 1908, kol. 654–655; [Nie podp.:] W okolicy Kamieńca Podolskiego, WNA 1909, 4, s. 71; [Nie podp.] W Kasperowcach (pow. zaleszczycki), WNA 1909, 8, s. 156; [Nie podp.] W Sidzinie k. Krakowa, WNA 1909, 9, s. 176; [Nie podp.:] W Turkowicach w pow. hrubieszowskim, WNA 1909, 8, s. 156; [Nie podp.] W Wojkowie, pow. mielecki, WNA 1909, 9, s. 176; [Nie podp.] W Zwiartowie, pow. tomaszowskim, WNA 1909, 8, s. 156; [Nie podp.:] Mazanki, pow. grudz., WNA 1911, 6, s. 96; [Nie podp.:] W Jadownikach Mokrych nad Dunajcem, WNA 1911, 12, s. 196; [Nie podp.:] Frauenburg, WNA 1912, 1, s. 16; [Nie podp.:] Dąbrowa, WNA 1913, 3, s. 154–155; [Nie podp.:] Pruszcz, WNA 1913 3, s. 48; [Nie podp.:] Kraków (Wawel), WNA 1914, 1, s. 16; [Nie podp.:] Mława, WNA 1916, 7, s. 60; [Nie podp.:] Pod Kielcami, WNA 1917, 1, s. 131–132; [Nie podp.:] W Palikrowach, WNA 1917, 6 i 7, s. 220; [Nie podp.:] W Wojniczu pod Tarnowem, WNA 1917, 12, s. 268; [Nie podp.:] Skarb z Góry [k. Nowego Dworu Mazowieckiego], WNA 1930, 13, s. 118; [Nie podp.:] Skarb z Kasperowiec, WNA 1930, 13, s. 118.
Napisano o Profesorze Marianie Gumowskim: „Był prof. Gumowski uczonym zachowującym swą osobowość autorską nie tylko w treści swych prac, ale i w stylu pisarskim, potoczystym, swobodnym, nieco staroświeckim. Był przedstawicielem tej zamkniętej epoki w dziejach humanistyki polskiej, której współczesna nasza nauka ma wiele do zawdzięczenia. Do listy jego zasług niech będzie dodana i ta, że był do końca żywym łącznikiem między dawnymi i nowymi laty, symbolem tej ciągłości pracy i myśli, bez której nie byłoby trwałych podstaw współczesnych i przyszłych badań” (R. Kiersnowski, Prof. dr Marian Gumowski (1881–1974), Wiadomości Numizmatyczne 1974, 18.3, s. 129–130); a także: „Profesor Marian Gumowski to postać prawdziwie renesansowa. Będąc aktywnym uczestnikiem badań na wielu polach humanistyki, zdradzał jednak wyraźną predylekcję do tzw. nauk pomocniczych historii. Był przede wszystkim badaczem pieniądza i za takiego sam się uważał” (W. Garbaczewski, Marian Gumowski – trzy epoki w badaniach nad historią polskiego pieniądza, Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego 2013, 12, s. 107).
Bibliografia prac Profesora M. Gumowskiego: K. Optołowicz, Bibliografia publikacji Mariana Gumowskiego, Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego 2013, 12, s. 9–81 [wyliczone 792 pozycje, poczynając od debiutu Profesora w 1902 roku na łamach czasopisma Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne (WNA): Denary pierwszej doby piastowskiej, WNA 1902, 4, kol. 503–508, oraz Nowo otwarty gabinet monet i rycin, WNA 1902, 2–3, kol. 488–491, a kończąc na wydaniu pośmiertnym z rękopisu: Mennica gdańska, pod red. A. Domaradzkiego, do dr. przygotowała M. Męclewska, J. Dutkowski, Gdańsk 1990].
Więcej informacji o życiu M. Gumowskiego i Jego dziele naukowym (wybór): K.J. Serczyk, Jubileusz sześćdziesieciolecia pracy naukowej prof. Mariana Gumowskiego, Zapiski Historyczne 1963, 28.4; K. Jasiński, Profesora doktora Mariana Gumowskiego działalność naukowa, Wiadomości Numizmatyczne 1972, 16.1; K. Jasiński, Marian Gumowski (1881–1974), numizmatyk, sfragistyk i heraldyk, profesor UMK, Zapiski Historyczne 1976, 41.1; R. Kiersnowski, Prof. dr Marian Gumowski (1881–1974), Wiadomości Numizmatyczne 1974, 18.3; M. Haisig, Marian Gumowski (30 IX 1881–1 XI 1974), Kwartalnik Historyczny 1976, 83.1; Pracownicy nauki i dydaktyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 1945–1984, red. S. Kalembka, Toruń 1987; Katalog rękopisów, Sygnatury 1268–1574 oraz sygnatury 974–987. Spuścizna rękopiśmienna Mariana Gumowskiego, opracowali J.S. Nowak, D. Otwinowska, J. Pezda, P. Prokop, Kraków 2005; poświęcony M. Gumowskiemu tom: Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego 2013, 12 (pokłosie sesji pt. Dorobek naukowy profesora Mariana Gumowskiego. W 35 rocznicę śmierci, zorganizowanej w Toruniu 23 października 2009 r. przez Zakład Nauk Pomocniczych Historii UMK, przy współudziale Instytutu Historii i Archiwistyki UMK, Polskiego Towarzystwa Historycznego i Toruńskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Heraldycznego. W tomie zwłaszcza artykuły: P.M. Żukowski, Mariana Gumowskiego związki z Uniwersytetem Jagiellońskim; T.I. Grabski, Marian Gumowski – dyrektor Muzeum Wielkopolskiego w latach 1919–1932; W. Garbaczewski, Marian Gumowski – trzy epoki w badaniach nad historią polskiego pieniądza; M. Stahr, Marian Gumowski – medalograf; M. Hlebionek, Mariana Gumowskiego badania sfragistyki monarszej; H. Seroka, Osiągnięcia prof. Mariana Gumowskiego na polu sfragistyki i heraldyki miejskiej Polski; A. Gut, Heraldyka i sfragistyka zachodniopomorska w badaniach Mariana Gumowskiego; W. Strzyżewski, Śląsk w badaniach sfragistycznych i heraldycznych Mariana Gumowskiego; J.S. Nowak, Marian Gumowski i jego spuścizna archiwalna w Muzeum Narodowym w Krakowie; E. Forysiak-Wójciński, Dorobek naukowy i kolekcjonerski Mariana Gumowskiego w zbiorach Ossolineum; J. Grabowski, Odciski pieczętne Mariana Gumowskiego w zbiorach sfragistycznych Archiwum Głównego Akt Dawnych; A. Mycio, Spuścizna Mariana Gumowskiego w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu; A. Buczyło, Darowizna Mariana Gumowskiego w zbiorze numizmatycznym Zakładu NPH UMK; A. Buczyło, Scientific achievements of Professor Marian Gumowski, on the 35th anniversary of his death, Toruń, October 23, 2009); a także M. Gumowski, Moje zbiory bibljoteczne, Bydgoszcz 1931; M. Gumowski, Prywatne straty kulturalne 1939–1945. Zbiory Mariana Gumowskiego, Tygodnik Warszawski 1946, 23(30); M. Gumowski, Wspomnienia numizmatyka, Kraków 1966.
Autor: Agata Kluczek
