Zbigniew Borkowski urodził się 13 listopada 1936 roku w Warszawie, w rodzinie od dziesięcioleci związanej z tradycją PPS. Jego dziadek, Karol Anders, bojowiec rewolucji 1905 roku, był członkiem PPS-Frakcji Rewolucyjnej i Pogotowia Bojowego PPS, towarzyszem walki Józefa Piłsudskiego i Tadeusza Szturm de Sztrema. Rodzice Zbigniewa Borkowskiego swoje życie także związali z PPS-owskimi tradycjami – oboje byli urzędnikami Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej od chwili jej powstania w latach trzydziestych. Sami zresztą mieszkali w jednym z domów należących do WSM i tu właśnie, na kolonii XI, wychował się Zbigniew Borkowski, tutaj wyrósł, ukończył szkołę podstawową i średnią (TPD nr 1), uzyskując maturę w 1954 roku. Wstąpił na Wydział Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego, a w 1958 roku podjął studia równoległe w Katedrze Archeologii Śródziemnomorskiej. W 1959 roku uzyskał dyplom magisterski na Wydziale Dziennikarstwa, a w 1964 roku, po złożeniu pracy z numizmatyki rzymskiej, zdał egzamin magisterski z archeologii śródziemnomorskiej. W tym samym roku został zatrudniony jako asystent w Zakładzie Archeologii Śródziemnomorskiej PAN. W październiku 1964 roku wyjechał na Bliski Wschód, gdzie spędził prawie rok, biorąc udział w pracach wykopaliskowych prowadzonych przez Polską Stację Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego w Egipcie (Aleksandria, Deir el-Bahari, Tell Atrib), Sudanie (Dongola), Syrii (Palmyra) i na Cyprze (Nea Pafos). Po powrocie do kraju zostaje zatrudniony w Katedrze (później Zakładzie) Papirologii Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie pracował jako asystent (do 1972 roku), adiunkt (1972–84), docent (1984–91) i wreszcie, od wiosny 1991, jako profesor kontraktowy.
Zbigniew Borkowski swoją działalność naukową rozpoczynał jako numizmatyk, pisząc pod kierunkiem Kazimierza Michałowskiego pracę magisterską o portrecie cesarza Aureliana na monetach. Już w tej pierwszej opublikowanej w całości pracy dał Borkowski przykład, jak należy wykorzystywać rozmaite źródła, zestawiając przekazy antycznych historyków z monetami bitymi za panowania Aureliana. Numizmatyce Borkowski pozostał wierny do ostatnich lat swojego życia, uważając ją za dziedzinę nauki bardzo ważną i nie dość wykorzystywaną w badaniach nad późną starożytnością.
Borkowski był jednak przede wszystkim papirologiem. Choć nie odebrał klasycznego wykształcenia filologicznego, poznał język grecki w różnych stadiach jego rozwoju, aż do współczesnego języka literackiego i potocznego włącznie. Miał również Borkowski naturalną łatwość w czytaniu papirusów, a paleografia stanowiła jego prawdziwą pasję. Potrafił z zapałem i w sposób niezmiernie interesujący rozważać rozmaite możliwości lektury jakiegoś dokumentu lub nawet tylko jego fragmentu, przy czym wiele z tych możliwości uchodziło uwadze współpracowników i uczniów. Pierwszym jego nauczycielem papirologii była profesor Anna Świderkówna, która wprowadziła Borkowskiego w problematykę Egiptu grecko-rzymskiego i nauczyła podstaw warsztatu papirologa. Borkowski czuł się przede wszystkim wydawcą papirusów. Za najważniejszego spośród swoich mistrzów uważał Herberta C. Youtiego, którego stawiał za wzór swoim uczniom. Wśród swoich nauczycieli papirologii zawsze wymieniał, obok Youtiego, także Rogera Rémondona i Erica G. Turnera. Szczególnie Rémondon, w którego seminariach Borkowski uczestniczył w czasie swojego kilkumiesięcznego pobytu w Paryżu w 1970 roku, odegrał ważną rolę w kształtowaniu warsztatu papirologa-wydawcy i historyka, jakim posługiwał się później.
Borkowski swoją karierę naukową rozpoczynał jako archeolog pracujący w kilku polskich misjach. Przez cały czas swojej pracy na Uniwersytecie Warszawskim prowadził działalność dydaktyczną w Instytucie Archeologii. Najpierw był lektorat języka greckiego, później zajęcia z lektury greckich papirusów, konwersatorium o naukach pomocniczych archeologii (epigrafika, numizmatyka, papirologia), wykład monograficzny z kultury późnego antyku i wreszcie seminarium papirologiczne. Był dydaktykiem bardzo cenionym przez swoich kolegów, uwielbianym wręcz przez studentów, którzy potrafili docenić bogactwo i atrakcyjność zajęć. Ich cechą szczególną było ciągłe odwoływanie się do rozmaitych dyscyplin studiów nad antykiem, wykorzystywanie źródeł wszystkich rodzajów, a nadrzędnym celem było zawsze zainteresowanie studentów badaniami nad starożytnością pojmowanymi po trosze na sposób Ulricha Wilamowitza. Uczniom i seminarzystom powtarzał zawsze, że najważniejsze jest zrozumieć epokę i jej ludzi, umieć korzystać z rozmaitych źródeł, mniej natomiast istotne było w jego rozumieniu to, jaką dziedziną nauki o antyku będą się zajmować. Pod kierunkiem i opieką Borkowskiego powstało kilka prac magisterskich, a wszyscy ich autorzy podkreślali życzliwość i pasję, z jaką oddawał się poznawaniu nowych zagadnień. Nie bał się przyjmować pod swoją opiekę studentów zajmujących się problematyką pozornie odległą od papirologii, miał wspaniałą cechę jasnego i precyzyjnego myślenia, dzięki której potrafił udzielać wskazówek i rad także studentom i osobom rozpoczynającym pracę naukową w różnych specjalnościach.
Zbigniew Borkowski jest autorem kilkudziesięciu prac poświęconych w większości papirologii i historii Egiptu w czasach rzymskich i bizantyńskich. Pierwszą ważną pozycją w dorobku Borkowskiego jest opublikowana w 1975 roku „Une description topographique des immeubles à Panopolis”, cytowana w literaturze papirologicznej jako P. Beri. Bork. Jest to świetnie przygotowane wydanie dużego zwoju papirusowego, którego części znajdują się w dwóch różnych kolekcjach w Berlinie i Genewie. Zadaniem, którego podjął się Borkowski, było zrekonstruowanie z kilkudziesięciu fragmentów dużego zwoju zawierającego sporządzoną w IV w. n.e, listę nieruchomości znajdujących się w Panopolis. Zestawienie to powstało zapewne dla potrzeb cenzusu, a sporządzone zostało w porządku topograficznym, co pozwoliło na odtworzenie struktury i topografii miasta. Edycja tego zwoju stanowiła zaledwie część rozprawy doktorskiej Borkowskiego, która w swoim zasadniczym kształcie jest monografią Panopolis w okresie rzymskim. Panopolis (dzisiejsze Achmim leżące na wschodnim brzegu Nilu naprzeciw Sohag) było w IV i V w. n.e. miastem niezwykłym nie tylko w skali Egiptu. Ten prowincjonalny ośrodek wydał w tym czasie wielu wybitnych obywateli Cesarstwa, najwyższych urzędników dworskich Konstantynopola, był też ojczyzną najwybitniejszego poety świata greckiego późnej starożytności, Nonnosa. Przyczynę takiego stanu rzeczy widzieć trzeba zapewne w tym, iż w Panopolis istniało w IV–V wieku gimnazjon o bardzo wysokim poziomie. Gimnazjon to kształciło swoich wychowanków w duchu pogańskiej kultury helleńskiej, a dzięki niemu Panopolis było w tym czasie najznaczniejszym być może miastem w Górnym Egipcie opierającym się nowej wierze. Z drugiej strony Panopolis i jego okolice były też miejscem, które odegrało wielką rolę w dziejach starożytnego monastycyzmu; w okolicach Panopolis urodził się Szenude, założyciel słynnego Białego Klasztoru leżącego w bezpośredniej bliskości dzisiejszego Sohag. Rozprawa doktorska Borkowskiego, nigdy niestety nie wydana drukiem, rozpoczęła trwający do dziś okres intensywnych badań nad dziejami tego fascynującego miasta w Górnym Egipcie.
Najważniejsze miejsce w dorobku naukowym Borkowskiego zajmuje bez wątpienia jego rozprawa habilitacyjna „Inscription des factions à Alexandrie” wydana drukiem w 1981 roku jako drugi tom publikacji polskich wykopalisk na Kom el-Dikka w Aleksandrii. Punktem wyjścia tej świetnej monografii historycznej jest kilkadziesiąt inskrypcji i rysunków wyrytych na blokach kamiennych tworzących audytorium budowli teatralnej odkrytej przez polskich archeologów. Inskrypcje stronnictw (fakcji) cyrkowych, na pierwszy rzut oka banalne i pozbawione większego znaczenia historycznego, okazują się kapitalnym źródłem historycznym, które, dzięki wnikliwej analizie i zestawieniu z innymi rodzajami źródeł, daje wiele nowych informacji o dramatycznych wydarzeniach pierwszych dwóch dekad VII wieku. Fakcje cyrkowe ściśle związane ze stronnictwami dworskimi Konstantynopola stanowiły o kolorycie życia politycznego Cesarstwa Bizantyńskiego, a inskrypcje dokumentujące walkę poszczególnych stronnictw dają możliwość nowego spojrzenia na chronologię wydarzeń związanych z panowaniem Fokasa i rewoltą Herakliusza (608–610).
Wywody Borkowskiego wsparte nowatorską analizą źródeł numizmatycznych i historycznych (szczególnie mało wcześniej wykorzystywanej przez badaczy dziejów Bizancjum kroniki Jana z Nikiu znanej tylko w przekładzie etiopskim) doprowadziły do zmiany nie tylko chronologii wydarzeń, ale także dały nową ich interpretację. To dzieło Borkowskiego odbiło się szerokim echem nie tylko wśród papirologów, ale także (a może przede wszystkim) wśród historyków zajmujących się dziejami Cesarstwa Bizantyńskiego. Do swojej pracy Borkowski dołączył aneks, w którym poddał analizie formuły datujące papirusów ze schyłku VI i początku VII wieku. Jego zasługą jest oddanie papirologom nowego narzędzia przydatnego w ustalaniu bezwzględnej daty powstania dokumentów, jakim okazuje się formuła religijna (invocatio). W tych sytuacjach, gdy dokument datowany jest tylko indykcją, czyli rokiem liczonym w ramach kolejnego piętnastoletniego cyklu, rodzaj formuły (chrystologiczna, maryjna i in.) pozwala na ustalenie dokładnej daty, co w inny sposób jest nieosiągalne. Prace Borkowskiego kontynuowali na tym polu inni badacze (Roger S. Bagnall, Klaas A. Worp) uściślając Jego wnioski i popierając je pełniejszą dokumentacją.
Borkowski czuł się jednak nade wszystko wydawcą papirusów, jest autorem publikacji kilkudziesięciu papirusów z okresu rzymskiego i bizantyńskiego, rozsianych w rozmaitych seriach papirologicznych (P. Oxy., P. Col. Youtie, P. Köln, BGU i inne). Był także wybitnym tropicielem ghost-names (les noms phantomes), imion „stworzonych” przez wydawców dokumentów, a będących w istocie innymi, błędnie przeczytanymi lub zinterpretowanymi słowami. Jego nadzwyczajna umiejętność krytycznego czytania publikowanych tekstów w połączeniu ze świetną znajomością paleografii owocowała wieloma poprawkami wnoszonymi do już wydanych tekstów publikowanymi w kilkunastu artykułach i recenzjach. Jest Borkowski także autorem kilkunastu ważnych artykułów poświęconych rozmaitym aspektom życia społecznego i gospodarczego Egiptu rzymskiego i bizantyńskiego. Pisał o pogańskich kultach i ich oporze wobec postępującej chrystianizacji Egiptu w III–IV w., zajmował się nieznanymi wcześniej urzędnikami (amphodokomogrammateus) i zawodami (hydromiktes). Był także kompetentnym epigrafikiem, wydawcą kilkudziesięciu inskrypcji greckich z Egiptu, Jordanii i Syrii.
Był wreszcie Borkowski dobrym i ciekawym człowiekiem, świetnym gawędziarzem i wspaniałym przyjacielem, na którego lojalność zawsze mogli liczyć Jego koledzy i uczniowie. Jego zainteresowania wykraczały daleko poza przedmiot pracy badawczej i dydaktycznej. Był prawdziwym znawcą historii, kultury i języków pogranicza polsko-białorusko-ukraińskiego, znał na pamięć „Słowo o wyprawie Igora” i „Eugeniusza Oniegina”. Był miłośnikiem i koneserem literatury, sam pisywał wiersze publikowane w podziemnej prasie stanu wojennego.
Ostatnie lata Jego życia upłynęły pod znakiem ciężkiej choroby, przebył dwie bardzo trudne operacje serca. Śmierć spotkała go w chwili, gdy wszystkim przyjaciołom wydawało się, że Zbyszek wraca wreszcie do normalnego życia, do obowiązków dydaktycznych i do pracy naukowej. W ostatnich miesiącach życia mówił znowu o swoich planach, rozważał pomysł napisania pracy poświęconej związkom papirologii z archeologią (przyczynkami do tego zamierzenia mogły stać się dwie prace magisterskie, którymi kierował w ostatnim roku), myślał również o podręczniku paleografii greckich dokumentów z okresu rzymskiego i bizantyńskiego.
Zbigniew Borkowski zmarł 19 lipca 1991 roku w wieku zaledwie 56 lat. Pozostał w naszej pamięci jako wybitny papirolog i epigrafik, kompetentny archeolog i numizmatyk, a nade wszystko znawca i miłośnik antyku. Był wielkim erudytą, świetnym dydaktykiem i nauczycielem akademickim uwielbianym przez swoich uczniów.
Autor biogramu: Tomasz Derda
