Gostkowski Rajmund urodził się 30 sierpnia 1885 roku w Dobczycach k. Krakowa. Był filologiem klasycznym i archeologiem śródziemnomorskim, badaczem kultury i sztuki antycznej. Po ukończeniu w 1903 roku jednego z krakowskich gimnazjów, w latach 1903-1906 odbył studia w dziedzinie filologii klasycznej i archeologii klasycznej w Uniwersytecie Jagiellońskim. Naukowych opiekunów znalazł tu w osobach wybitnych badaczy antyku, Profesorów Kazimierza Morawskiego i (szczególnie!) Piotra Bieńkowskiego. Po czteroletnich studiach konsekwentnie poszerzał swoją wiedzę w zakresie antyku (łącząc naukę z pracą zawodową, od 1907 roku głównie w charakterze nauczyciela w Drohobyczu, Stanisławowie oraz Krakowie). Zrazu były to studia w Wiedniu (1909-1911, 1915), potem, pod okiem Profesora U. Wilckana w Berlinie w latach 1913-1915 i w 1926 roku. Szczególnie intensywne okazały się w tym względzie lata 20. XX wieku. Przełomem okazało się bowiem stypendium Polskiej Akademii Umiejętności, które dało Rajmundowi Gostkowskiemu szansę studiów w École française d’Athènes pod kierunkiem prof. Ch. Pickarda (1922-1924). Był to również okres naukowych peregrynacji do muzeów i instytucji naukowych Egiptu, Turcji i wielu państw europejskich, Jugosławii, Anglii, Włoch, Niemiec, Austrii, Węgier, Rumunii i Bułgarii. Dawało to też szanse na uczestniczenie w prowadzonych tam pracach wykopaliskowych. Bez wątpienia stanowiło również solidny fundament dla napisania dysertacji doktorskiej. Rajmund Gostkowski doktoryzował się w 1925 na Uniwersytecie Jagiellońskim w zakresie archeologii klasycznej oraz filozofii. Nie udało mu się jednak na trwale związać z macierzystą uczelnią. W latach 1925-1929 na Uniwersytecie Jagiellońskim prowadził jedynie wykłady zlecone z archeologii klasycznej.
W 1929 roku doktor Rajmund Gostkowski zapoczątkował badania w zakresie archeologii klasycznej w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie tworząc w nim Katedrę Archeologii Starożytnej. Związał się z tą uczelnią aż do 1939 roku i pracował tu jako zastępca profesora (1929-1936) oraz profesor nadzwyczajny (1937-1939). W 1935 roku uzyskał habilitację, ale musiał to uczynić w Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Podstawą habilitacji była rozprawa Kapłani i kapłanki w sztuce kreteńsko-mykeńskiej i greckiej, wydana potem w Wilnie w 1936 roku. W latach 1929-1939 w Uniwersytecie Stefana Batorego Rajmund Gostkowski prowadził wykłady z archeologii klasycznej. Podjął się również prowadzenia zajęć na Wydziale Sztuk Pięknych, na którym wykładał historię sztuki i estetyki (tu rodziła się jego znajomość z prof. Ferdynandem Ruszczycem). W pracy dydaktycznej (w latach 1937-1938) zetknął się w Wilnie z późniejszym Profesorem Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu Tadeuszem Zawadzkim (Gostkowski doradził mu przeniesienie się na Uniwersytet Jagielloński, by ten mógł tam kontynuować studia w zakresie starożytności pod kierunkiem Profesora Ludwika Piotrowicza). Naukowe, archeologiczne eksploracje Rajmunda Gostkowskiego w okresie wileńskim dotyczyły obszaru Azji Mniejszej, a przede wszystkim Półwyspu Bałkańskiego — Grecji oraz terenów dawnej Jugosławii.
Od początku okupacji Rajmund Gostkowski zaangażował się w walkę z Niemcami. Już jesienią 1939 (przełom września i października) współtworzył konspiracyjną organizację pod nazwą „Komisariat Rządu”, która początkowo – jako inicjatywa polityczna (zbliżona do nurtu ludowego) – zakładała jednak rychłe powołanie do życia własnych struktur wojskowych. Nie udało się objąć jej działaniem całej Wileńszczyzny i aktywność „Komisariatu” skoncentrowana była w samym Wilnie. Na czele siatki organizacji stała postać pod pseudonimem „Jołan”; należy się domyślać, że chodziło tu o Profesora Rajmunda Gostkowskiego. Dalsze losy polskiej konspiracji sprawiły, że Profesor Uniwersytetu Stefana Batorego został zaprzysiężony jako żołnierz Armii Krajowej i na terenie Wilna aktywnie uczestniczył w tajnym nauczaniu.
Po zakończeniu II wojny światowej Rajmund Gostkowski związany był z trzema uczelniami: Uniwersytetem Łódzkim, Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz Katolickim Uniwersytetem Lubelskim. W latach 1945-1950 w Uniwersytecie Łódzkim organizował (jego asystentką była Wanda Rukoyżo) i kierował Katedrą Archeologii Klasycznej. W 1946 roku został powołany na stanowisko profesora zwyczajnego tej uczelni. Po nagłej śmierci we wrześniu 1946 prof. Jana Oko, Rajmund Gostkowski został także kuratorem Katedry Filologii Klasycznej (do czasu powołania prof. Jerzego Schnaydera na kierownika tej jednostki). Ponownie funkcję kierownika właściwej sobie Katedry pełnił R. Gostkowski po reaktywowaniu jednostki już jako Katedry Archeologii Śródziemnomorskiej (w okresie 1957-1960). Powodem tej blisko siedmioletniej przerwy w naukowych związkach Profesora z Łodzią była decyzja Ministerstwa Oświaty i Nauki z 1950 roku o przerwaniu działalności Katedry Archeologii Klasycznej UŁ i przeniesieniu Profesora Rajmunda Gostkowskiego w stan spoczynku. W tle tego postanowienia znalazły się względy polityczne, bo reforma studiów zmierzająca do poddania ich marksistowskiej indoktrynacji wiązać się musiała również z usunięciem z uczelni osób dla systemu niewygodnych. W praktyce oznaczało to aresztowanie Rajmunda Gostkowskiego za wspomnianą działalność w AK na Wileńszczyźnie (szykany i prześladowania przez służby bezpieczeństwa trwały jednak dłużej). Katedrę Archeologii Śródziemnomorskiej (d. Klasycznej) na Uniwersytecie Łódzkim reaktywowano po „odwilży” 1956 roku, choć dopiero we wrześniu kolejnego roku. Od lipca 1957 roku kierował nią ponownie R. Gostkowski, co środowisko łódzkich historyków i archeologów traktowało jako formę zadośćuczynienia krzywd wyrządzonych Uczonemu. Profesor wznowił zatem swoją działalność naukowo-dydaktyczną, a Katedrą kierował do przejścia na emeryturę w 1960 roku, choć do śmierci prowadził zajęcia zlecone z historii starożytnej i archeologii klasycznej. Bez wątpienia Profesor Rajmund Gostkowski stworzył solidne fundamenty łódzkiej archeologii śródziemnomorskiej.
Okres łódzkiej banicji R. Gostkowski wypełniał zapoczątkowaną jeszcze w 1948 roku współpracą z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika. Aż do 1952 roku wykładał w Toruniu archeologię klasyczną i historię starożytną. Tu zetknął się – i traktował jako swego ucznia – z późniejszym wybitnym historykiem sztuki Profesorem Marianem Arszyńskim.
Mocniejsze związki poczęły go także łączyć z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim. W latach 1950-1957 zakładał i został pierwszym kierownikiem Katedry Historii Sztuki Starożytnej i Archeologii Klasycznej w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (do jesieni 1953 roku). Prowadził tu wykłady z historii i teorii sztuki świata antycznego, archeologii klasycznej, choć przyszło mu się mierzyć także z historią sztuki Islamu, a nawet Dalekiego i Bliskiego Wschodu. Dał się poznać jako znakomity dydaktyk historii sztuki, wykładał bowiem także wstęp do historii sztuki oraz historię doktryn artystycznych. Podejmował wiele ciekawych inicjatyw w zakresie dydaktyki i popularyzacji antyku (m.in. organizował wiele wyjazdów naukowych dla studentów, w miejscowym Kole Polskiego Towarzystwa Filologicznego wygłaszał odczyty na temat Pompejów i sportu starożytnego). Z Lublinem związany był do końca lat 50., ponowne przejęcie kierownictwa nad Katedrą w UŁ sprawiło, że w Lublinie prowadził już tylko niewielką liczbę zajęć dla studentów filologii klasycznej i historii sztuki (do 1960 roku). Choć odpowiadał mu szeroko pojmowany klimat katolickiej uczelni, nigdy nie przeniósł się do Koziego Grodu na stałe.
Profesor Rajmund Gostkowski był członkiem Towarzystwa Naukowego Szkół Wyższych, Polskiego Towarzystwa Filologicznego, Towarzystwa Naukowego w Wilnie i Łodzi oraz Towarzystwa Naukowego KUL. Wykładał ponadto na kilku uniwersytetach w byłej NRD i 1958 w Akademii Berlińskiej. Prywatnie przyjaźnił się z Georgiosem i Andreasem Papandreou, znanymi politykami, premierami Grecji z ramienia partii PASOK.
Dorobek naukowy Profesora Gostkowskiego nie był imponujący pod względem liczby publikacji, ale z kilku powodów ważny. Z jednej strony Jego prace ugruntowały w Polsce istotny nurt studiów ikonograficznych zapoczątkowanych przez Piotra Gąsiorowskiego (Wykopaliska w Pompei przy Via dell’Abbondanza w latach 1911-1926, „Kwartalnik Klasyczny” 1, 1927, s. 99-132; Bacchants Romains sur un sarcophage de Krzeszowice, Lwów 1928; Kapłani i kapłanki w sztuce kreteńsko-mykeńskie i greckiej, Wilno 1936, ss. 266; forma popularna: Siedem cudów świata, Lwów 1930, ss. 58). Jeszcze w 1928 roku w Krakowie ukazała się jego niewielka, acz trudna do pominięcia monografia Wychowanie fizyczne w starożytności (ss. 48). W zdominowanych problematyką dziejów politycznych badaniach nad historią starożytną praca ta, jak się wydaje, odegrała rolę niemal pionierskiej w niezbyt licznych studiach polskiej historiografii w tym oryginalnym zakresie. Ujawniała ona jednocześnie pedagogiczne zainteresowania autora, wspaniałego popularyzatora antycznej idei wychowywania przez sport zgodnie z zasadą równowagi ducha i ciała. Do zagadnienia tego Gostkowski powrócił w książce Sport w starożytności (Warszawa 1959, ss. 187). Studiami nie tylko stricte archeologicznymi okazała się kolejna, bez wątpienia najważniejsza monografia Rajmunda Gostkowskiego, Pompeje (Lublin 1954, ss. 380).
Rajmund Gostkowski zmarł 2 lipca 1966 roku w Łodzi. Został pochowany opodal kaplicy cmentarnej na Cmentarzu Katolickim Św. Józefa w Łodzi przy ul. Ogrodowej (część Starego Cmentarza w Łodzi). A. Gostkowska-Stępień o miejscu pochówku pisze w następujący sposób: „Idę główną aleją cmentarza katolickiego; najbliższe kaplicy po lewej stronie trzy niepozorne nagrobki: w środku profesora Rajmunda Gostkowskiego, po lewej stronie Jego żony Marii i po prawej syna i synowej…”. (Plan cmentarza na http://cmentarze-lodz.pl/sw-jozefa-lodz,plan-cmentarza.html)
Bibliografia:
S. Parnicki-Pudełko, Profesor dr Rajmund Gostkowski (w 80 rocznicę urodzin), „Meander” 21, 1966, s. 257–259; J. Pliszczyńska, Wspomnienie o śp. profesorze R. Gostkowskim, „Zeszyty Naukowe KUL” 10, 1967, s. 92–93; S. Oświecimski, Prof. Dr Rajmund Gostkowski, „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Łódzkiego Towarzystwa Naukowego 1969-1971”, 1971, s. 262-266; P. de Laval, Katedry historii Uniwersytetu Stefana Batorego, w: Z dziejów Alma mater Vilnensis, red. L. Piechnik, K. Puchowski, Kraków 1996, s. 56–60; M. Blombergowa, Rajmund Gostkowski (1885-1966), w: Archeologia Śródziemnomorska na Uniwersytecie Jagiellońskim 1897-1997. Materiały sympozjum naukowego, Kraków 21-23.10.1997, red. J. Śliwa, Kraków 1998, s. 41-49; T. Madała, K. Narecki, Filologia klasyczna w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim w latach 1918–2004, Lublin 2006, s. 24; J. Kita, R. Stobiecki, Słownik biograficzny historyków łódzkich, Łódź 2000, s. 37-38; J. Kita, S. Pytlas, W służbie nauki. Profesorowie Uniwersytetu Łódzkiego w latach 1945-2004. Pro memoria, Łódź 2005, s. 86-88; J. Macjon, Wspomnienie o prof. Rajmundzie Gostkowskim (szóstym prezesie Koła Łódzkiego PTF), w: Collectanea Philologica VII. Tradycje filologii klasycznej w regionie łódzkim, Łódź 2003, s. 91-96; B. Iwaszkiewicz-Wronikowska, Pól wieku Katedry Historii Sztuki Starożytnej i Wczesnochrześcijańskiej w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, „Roczniki Humanistyczne” 51, 4, 2003, s. 7-11; A. Obruśnik, Gostkowski Rajmund, w: Encyklopedia katolicka, t. V., Lublin 1985, kol. 1325; I. Skupińska –Lǿvset, Wstęp, w: Papers on value and interrelations between Europe and the near East in Antiquity, Łodź 2009, s. 5-6 (“Folia Archaeologica” 26, 2009); P. Niwiński, Okręg Wileński SZP-ZWZ w latach 1939–1941. Próba syntezy, „Pamięć i Sprawiedliwość” 1, 1, 2002, s. 77; L. Mrozewicz, Profesor Tadeusz Zawadzki, (7 IV 1919 – 4 I 2008) „Meander” 3–4, 2006 [2009], s. 190; K. Narecki, Jubileusz 65-lecia działalności naukowej i dydaktycznej Instytutu Historii Sztuki KUL, „Roczniki Humanistyczne” 58, 4, 2010, s. 5-28; A. Gostkowska-Stępień, Wspomnienie. Prof. dr Rajmund Gostkowski, „Gazeta Wyborcza Łódź” 71, z dnia 25/03/2005, s. 9. Patrz także: R. Gostkowski, Wspomnienia (Kraków 1907-1908, Wilno 1929-1936), w: Ferdynand Ruszczyc (1870-1936). Pamiętnik wystawy, red. J. Ruszczycówna, Warszawa 1966, s. 130-132.
*Fotografie pochodzą ze strony: http://www.kul.pl/prof-dr-hab-rajmund-gostkowski,art_43534.html
Autor: Dariusz Słapek
