Leon Sternbach (1864-1940)

Leon Samuel Sternbach urodził się 2 lipca 1864 roku w galicyjskim Drohobyczu (obecnie na Ukrainie w obwodzie lwowskim) w rodzinie urzędnika bankowego, hebraisty i podrabina Józefa Sternbacha oraz Antoinette Goldhammer, pochodzącej z wpływowej żydowskiej rodziny drohobyckiej. Szczególny wpływ na jego edukację wywarł dziadek ze strony matki, wieloletni burmistrz Drohobycza Leon Goldhammer, który najpierw podsyłał wnukowi wydania autorów klasycznych, następnie przyczynił się do zorganizowania szkoły, w której mógł się uczyć, a później opłacał jego studia.

Do grona przyjaciół Sternbachów należeli m.in. kardynał Albin Dunajewski, słynny poeta Adam Asnyk oraz niemniej słynny pisarz i artysta Stanisław Wyspiański, młodszy od Leona Sternbacha o niecałe pięć lat, który w późniejszych czasach namalował jego trzy portrety wraz z rodziną (obecnie wszystkie znajdują się w rękach prywatnych).

W roku 1874 młody Sternbach rozpoczął 8-letnią naukę w państwowym Gimnazjum im. Franciszka Józefa w Drohobyczu. Szkoła ta, w przyszłości uchodząca za bardzo prestiżową, powstała w roku 1858 z inicjatywy władz miejskich jako Gimnazjum Komunalne, do rangi szkoły państwowej o profilu humanistycznym została zaś podniesiona, co ciekawe, właśnie w roku 1874. W okresie rządów polskich funkcjonowała jako Gimnazjum im. Króla Władysława Jagiełły, a do jej późniejszych uczniów należeli m.in. Bruno Schulz i Iwan Franko.

Po maturze dzięki wsparciu dziadka Sternbach podjął studia w zakresie filologii klasycznej w Lipsku (1882-1883). Tam też od razu zwrócił na siebie uwagę Otto Ribbecka, który już na pierwszym roku przyjął go na swoje seminarium i wprowadził jako członka do Lipskiego Towarzystwa Filologicznego. W kolejnych latach Sternbach studiował również w Dreźnie (1883) oraz Wiedniu (1883-1885) pod kierunkiem Wilhelma von Hartla, który z kolei zorganizował dla niego stypendia umożliwiające mu prowadzenie kwerend we Francji i Włoszech. Tytuł doktora (summa cum laude) Sternbach otrzymał w Wiedniu mając zaledwie 22 lata (rok 1886) na podstawie wydanej drukiem, wyróżnionej rok wcześniej pracy konkursowej pt. Meletemata Graeca. W liczącej 227 stron rozprawie młody uczony przeprowadził wnikliwą krytykę i egzegezę wybranych epigramów z Antologii Palatyńskiej, sięgając z jednej strony aż do poematów Homera, z drugiej zaś do bizantyjskich scholiastów i wydawców nowożytnych.

Habilitację otrzymał trzy lata później (rok 1889) we Lwowie u Ludwika Ćwiklińskiego. W roku 1891 przeniósł veniam legendi do Krakowa, gdzie w roku 1892 jego były nauczyciel W. von Hartel, wówczas były rektor Uniwersytetu Wiedeńskiego, a w przyszłości C.K. minister Wyznań i Oświaty (1900-1905), doprowadził do utworzenia dla niego na Uniwersytecie Jagiellońskim trzeciej katedry filologii klasycznej. Uczelni tej Leon Sternbach pozostał wierny do końca swojej kariery naukowej, choć nieraz proponowano mu przenosiny do prestiżowych ośrodków zagranicznych (na przykład około roku 1903 odmówił objęcia katedry bizantynologii w Wiedniu a po przejściu na emeryturę nie przyjął zaproszenia papieża Piusa XI, by przeprowadzić się do Watykanu). Stanowisko profesora zwyczajnego otrzymał w roku 1897, w wieku 33 lat. W tym samym roku ożenił się z Leontyną Epstein, córką krakowskiego bankiera, z która miał córkę Helenę (po mężu Odrzywolską). W roku 1904/1905 pełnił funkcję dziekana Wydziału Filozoficznego. W roku 1918 z okazji 25 lat pracy profesorskiej otrzymał dyplom honoris causa doktora filozofii UJ, zaś w roku 1936 z okazji 50-lecia dostąpił zaszczytu odnowienia dyplomu doktorskiego przez Uniwersytet Wiedeński.

Na Uniwersytecie Jagiellońskim Leon Sternbach wykładał w sumie przez 44 lata. W stan spoczynku z powodu podeszłego wieku i stanu zdrowia (ok. 1923 roku zdiagnozowano u niego cukrzycę) przeszedł 31 sierpnia 1935, zachowując jednakże tytuł honorowego profesora UJ.

Przez cały okres swojej kariery Profesor Sternbach udzielał się w rozmaitych gremiach naukowych. Od roku 1893 był członkiem korespondentem Akademii Umiejętności w Krakowie (potem PAU), od roku 1902 członkiem czynnym Akademii, od roku 1927 przewodniczącym Komisji Filologicznej PAU (Profesor był również członkiem Komisji Orientalistycznej), zaś od roku 1933 dyrektorem Wydziału I Filologicznego PAU. W latach 1905-1919 pełnił funkcję delegata do Rady Szkolnej Krajowej. Rozwinięciem tej aktywności było członkostwo w komisji egzaminacyjnej dla kandydatów na nauczycieli szkół średnich, które sprawował w latach 1916-1935. Wówczas też, korzystając ze swoich znajomości i jednocześnie spłacając niejako dług zaciągnięty u swoich dawnych nauczycieli starał się promować swoich własnych uczniów zdobywając dla nich posady w szkołach i stypendia naukowe (wówczas takie zachowanie było odbierane bardzo pozytywnie). Był ponadto członkiem wspomnianego już Lipskiego Towarzystwa Filologicznego (Societas Philologa Lipsiensis), Towarzystwa Naukowego we Lwowie, Czeskiej Akademii Nauk i Umiejętności w Pradze (Česká akademie věd a umění), Austriackiego Instytutu Archeologicznego (Österreichische Archäologische Institut) oraz Stowarzyszenia na Rzecz Krzewienia Studiów Greckich (Society for the Promotion of Hellenic Studies) w Londynie. Był też członkiem honorowym Towarzystwa Filologicznego we Lwowie. Odznaczono go m.in. Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta oraz Złotym Krzyżem Zasługi (w roku 1936).

Dużo podróżował po krajach europejskich, zbierając materiały rękopiśmienne do pracy naukowej i nawiązując cenne znajomości. Utrzymywał m.in. bliskie kontakty z wybitnym niemieckim bizantynistą Karlem Krumbacherem, założycielem Byzantinische Zeitschrift – pierwszego periodyku poświęconego w całości bizantynistyce, jak również Ambrogio Damiano Achille Rattim (w źródłach najczęściej występuje pod swoim trzecim imieniem Achille), prefektem Biblioteki Ambrozjańskiej w Mediolanie, a następnie Biblioteki Watykańskiej, który w roku 1922 został wybrany na papieża przyjmując imię Piusa XI. Odtąd Profesor Sternbach, który już wcześniej mógł korzystać z zasobów wspomnianych bibliotek na preferencyjnych warunkach, bywał przyjmowany w Watykanie na prywatnych audiencjach papieskich. W czasie swoich wizyt w Rzymie gościł również u ostatniego króla Włoch Wiktora Emmanuela III.

6 XI 1939 roku, choć był już wówczas emerytem, przybył do Collegium Novum Uniwersytetu jagiellońskiego, aby wysłuchać wykładu Sturmbannführera SS Brunona Müllera o stosunku III Rzeszy i narodowego socjalizmu do zagadnień nauki i szkolnictwa wyższego. Tam wraz z innymi wykładowcami (m.in. Mieczysławem Brożkiem, Sewerynem Hammerem, Stanisławem Skiminą, Ludwikiem Piotrowiczem i Józefem Wolskim) w ramach Sonderaktion Krakau został aresztowany przez niemieckich żołnierzy i przewieziony najpierw do krakowskiego więzienia przy ul. Montelupich a następnego dnia do koszar przy ul. Mazowieckiej. Ostatecznie, po kolejnych przenosinach do więzienia przy Freiburgestrasse w Breslau (dzis. Wrocław) został 27 XI przetransportowany do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, gdzie z racji pochodzenia oddzielono go od pozostałych więźniów i osadzono w bloku żydowskim. Dzięki życzliwości blokowego wbrew zakazowi mógł jednak odwiedzać blok innych profesorów, w którym też zdobywał niezbędną do przeżycia insulinę. Zdaniem świadków mimo tragizmu sytuacji Profesor nie tracił pogody ducha a dla zabicia czasu przywoływał z pamięci całe passusy z dzieł Plutarcha z Cheronei. Niemniej stan jego zdrowia cały czas się pogarszał. 8 II został odesłany do bloku chorych. Zmarł 20 II 1940 r. Jego prochy odesłano wdowie w urnie, lecz cmentarz żydowski na krakowskim Płaszowie, na którym zostały złożone, niedługo potem został zlikwidowany przez Niemców, ponieważ utworzyli tam obóz koncentracyjny. Symboliczna tablica z imieniem została Sternbacha umieszczona na grobie jego żony pochowanej w 1946 roku na nowym cmentarzu żydowskim przy ul. Miodowej 55.

Miał siostrę Cecylię, która wyszła za mąż za Wiktora Chajesa, aktywnego działacza społecznego, bankiera, a w latach 1930-1939 wiceprezydenta Lwowa (w roku 1940 zamordowany w więzieniu NKWD w Kijowie). Miał też dwóch braci, pierwszy Michał Abraham był znanym farmaceutą (prowadził apteki w Krakowie i Lwowie), drugi Edward Dawid doktorem prawa (prowadził kancelarię w Krakowie). Syn Michała, Leon Henryk Sternbach (1908–2005), był światowej sławy chemikiem, twórcą syntetycznych benzodiazepin, a syn Edwarda – Ludwik Sternbach (1909-1981) równie cenionym indologiem, profesorem Uniwersytetu we Lwowie, w Bombaju, Sorbony i Collège de France, a także długoletnim urzędnikiem Rady Powierniczej ONZ.

Bogaty księgozbiór Leona Sternbacha wraz z notatkami i innymi materiałami archiwalnymi (przed wojną wyceniany na 25 tys. dolarów) po śmierci profesora zgodnie z jego życzeniem z roku 1936 został przejęty przez Bibliotekę Jagiellońską.

W pracy naukowej Profesor Sternbach zajmował się głównie literaturą grecką, zwłaszcza z okresu bizantyjskiego m.in. gnomologią, patrologią i paremiologią. Wspomniano już o jego wyróżnionej rozprawie doktorskiej pt. Meletemata Graeca (Vindobonae 1886). Cała praca oparta na prowadzonych od początku studiów dogłębnych badaniach rękopiśmiennych w zamierzeniu autora miała być jedynie wstępem do przygotowania nowego, krytycznego wydania całej Antologii Palatyńskiej wraz z Antologią Planudejską. 22-letni wówczas Sternbach szacował, że wykonanie tego zadania zajmie mu 14 lat. Kolejną przymiarką do realizacji planowanego przedsięwzięcia była książeczka Anthologiae Planudeae Appendix Barberino-Vaticana, opublikowana w 1890 roku w Lipsku w cenionym wydawnictwie Teubnera (XVIII  + 149 stron), w której Sternbach po raz pierwszy wydał 54 epigramy wykluczone ze zbioru przez Planudesa z powodu ich erotycznej treści. Niestety wydanie całej Antologii przerosło siły ambitnego badacza. Oficjalnym powodem przerwania tej pracy miało być ukazanie się w roku 1894, również w wydawnictwie Teubnera pierwszego tomu Antologii w edycji krytycznej Hugo Stadtmüllera. Sternbach odnosił się ponoć do tego wydania krytycznie, lecz swojej odpowiedzi nigdy nie wydał a do tematu epigramatów wracał odtąd jedynie okazjonalnie. Przykład ten bardzo dobrze ilustruje całą jego działalność naukową.

Ci, którzy mieli zaszczyt poznać Profesora Sternbacha osobiście, wspominali jego wyjątkową skłonność do ekskursów, gromadzenia cytatów, scholiów i wszelkiego typu materiałów mogących w jakikolwiek sposób przyczynić się do wzbogacenia jego komentarzy. Rozmach tych przygotowań i niezwykła szczegółowość, wręcz drobiazgowość samych badań uderzają też każdego kto sięga do jego publikacji. Jednocześnie jednak, jak zauważa np. uczeń Sternbacha, Seweryn Hammer, Profesor w swoich badaniach rzadko kiedy wychodził poza etap analizy zebranego materiału i przyczynki. W efekcie duża cześć tytanicznej pracy jaką włożył w badanie tradycji rękopiśmiennej i zbieranie materiałów egzegetycznych została zaprzepaszczona. Najdotkliwiej problem ten objawił się w odniesieniu do dzieła, któremu Sternbach poświęcił najwięcej lat swojego życia – przygotowaniu edycji krytycznej całej spuścizny św. Grzegorza z Nazjanzu, czemu oddał się bez reszty już w lutym 1905 roku.

W tym czasie, za radą wybitnego berlińskiego filologa Ulricha von Wilamowitza-Moellendorffa Sternbach powołał komitet wydawniczy, w skład którego weszli również jego uczniowie i współpracownicy: Jan Sajdak, Tadeusz Sinko, Gustaw Przychocki i Seweryn Hammer. Utworzył ponadto organ wydawniczy Meletemata patristica, w którym miały ukazywać się przyczynki i prace przygotowawcze zespołu. Zadania zostały podzielone w ten sposób, że Sternbach miał zająć się opracowaniem poetyckiej spuścizny Grzegorza, pozostali członkowie komitetu jego twórczością prozatorską. Ponadto Profesor jeszcze w tym samym roku miał nawet ofiarować w swoim domu darmowe mieszkanie grupie studentów w zamian za pracę nad indeksem słownym do tego autora.

Ostatecznie, po kilkudziesięciu latach pracy, licznych kwerendach zagranicznych i godzinach spędzonych nad badanymi kodeksami światła dziennego nie ujrzał ani jeden tom tego wydania. Nie wydano też zapowiadanego osobnego tomu zawierającego materiały do studiów nad twórczością Grzegorza pt. Epilegomena. Z przyczynków Sternbach opublikował jedynie tekst De Gregorio Nazianzeno Homeri interprete zawarty w zbiorze Stromata in honorem Casimiri Morawski, Kraków 1908, s. 171-178. Wygłaszał za to wiele wykładów w PAU (na uwagę zasługuje zwłaszcza niestety niewydany obszerny odczyt z roku 1925 pt. Prolegomena in Carmina Gregorii Nazianzini, ss. 136). Powody tego stanu rzeczy tłumaczono różnie: problemami ze zdrowiem żony Profesora i jego własnym, licznymi obowiązkami i I wojną światową. Zdaniem wspomnianego już Seweryna Hammera podstawowa przyczyna ujawniła się jednak już w doktoracie Sternbacha, którego „przytłaczała własna erudycja”, „zbytnia drobiazgowość badań” i nadmierna skłonność do dygresji. W efekcie, jak kontynuuje Hammer, „zbytnia akrybia filologiczna, skądinąd jedna z największych zalet [Sternbacha; przyp. BK], udaremniała mu ostateczne wykonanie dzieł, które mogły stanowić pomnik nauki europejskiej” (S. Hammer, Leon Sternbach, filolog i bizantynista 1864-1940, Eos, nr 41 (1940-1946), s. 34). By oddać jednak Profesorowi Sternbachowi pewną sprawiedliwość należy zauważyć, że jego przedsięwzięcia nie doprowadzili do końca także jego uczniowie, w tym najbardziej krytykujący pod tym względem swojego Mistrza prof. Hammer, który w w latach 1946-1952 sam pełnił funkcję przewodniczącego nowego Komitetu Wydania Pism św. Grzegorza z Nazjanzu PAU. Należy nadmienić również, że efekty tych prac nie zostały zaprzepaszczone zupełnie, przynajmniej z części osiągnięć Sternbacha, a zwłaszcza jego współpracowników skorzystali bowiem przyszli wydawcy twórczości Grzegorza na Zachodzie (zob. np. J. Mossay, Le professeur Leon Sternbach, byzantiniste et patriote, Review Historia Ecclesiae, nr 65 (1970), s. 820-835; G. Schnayder, Editionis Gregorianae ab Academia Litterarum Cracoviensi institutae fata quae fuerint, w: Studia Theologica Varsaviena, nr 9 (1971), s. 5-19; A.F. Trisoglio, San Gregorio di Nazianzo in un quarantennio di studi (1925-1965), Torino 1974).

Szczególnie dobrze Sternbach odnajdywał się w wyszukiwaniu i badaniu źródeł mniejszych i mało znanych. Na tym polu odnosił też największe i najbardziej doceniane na forum międzynarodowym sukcesy, nierzadko stając się pierwszym wydawcą i komentatorem wielu utworów. Najwięcej publikował w latach 1898-1904 (później bez reszty poświęcił się badaniom nad twórczością Grzegorza z Nazjanzu). Dużo miejsca w swojej pracy naukowej poświęcił bizantyjskiemu epikowi z VII w. Jerzemu z Pizydii. W tym kontekście warto wymienić zwłaszcza następujące prace: G. Pisidiae carmina inedita, w: Wienner Studien, Pars I: nr 13 (1891), s. 1-62; Pars II: nr 14 (1892), s. 51-68 (pierwsze wydanie 108 nowych poematów i drobnych epigramów); grupa tekstów: De G. Pisidae apud Theophanen aliosque historicos reliquis, Observationes in Georgii Pisidae carmina historica. Appendix metrica, De G. Pisidae fragmentis a Suida servatis oraz Analecta Avarica w: Rozprawy Wydziału Filologicznego PAU, nr 30 (1889-1900), razem 365 ss.; De Georgio Pisidae Nonni sectatore, w: Analecta Graeco–Latina Philologis Vindobonae Congregatis obtulerunt Collegae Cracovienses et Leopolitani, Cracoviae 1893, s. 38–54. O wysokiej randze tych tekstów najlepiej świadczy chyba fakt, że do dziś cytowane są w poważnych opracowaniach naukowych o zasięgu międzynarodowym.

Z innych dzieł Sternbacha warto wspomnieć gnomologiczne wydania i artykuły, w których wychodząc od analizy jakiejś gnomy, cytatu, czy niewielkiego utworu usilnie dążył do odnalezienia z jednej strony ich źródeł, z drugiej zaś do wskazania ich późniejszej recepcji: De gnomologio Vaticano inedito, w: Wiener Studien, nr 9 (1887), s. 175-206, nr 10 (1888), s. 1-49 i 211-260, nr 11 (1889), s. 43-64 i 192-242; Gnomologium Parisinum ineditum. Appendix Vaticana, Cracoviae 1893; Photii patriarchae Opusculum paraeneticum. Appendix gnomica, excerpta Parisiana, w: Rozprawy Wydziału Filologicznego PAU, nr 20 (1893), s. 1-28; Analecta Photiana, wyd. tamże, s. 83-124; Methodi Patriarchae opusculum paraeneticum, w: Eos, nr 4 (1897), s. 150-156; Appedix critica de Joanne Euchaitensi, w: Eos, nr 4 (1897), s. 156-163; Dilucidationes Aesopiae, w: Rozprawy Wydziału Filologicznego PAU, nr 31  (1894), s. 377-426 (przy okazji należy odnotować wydanie krytyczne Fabularum Aesopiarum sylloge, Cracoviae 1894, ss. 83); Analecta Manassea, w: Eos, nr 7 (1901), s. 180-194 oraz Constantini Manassae versus inediti, w: Wiener Studien, nr 24 (1902), s. 473-477.

Zakres chronologiczny objęty badaniami Sternbacha był bardzo szeroki, począwszy od okresu archaicznego (np. prelekcja w PAU pt. Studia Homerica wygłoszona w roku 1910 i niewydana praca O życiu i pismach Teokryta z roku 1891, w której dowodził nieautentyczności kilku z przypisywanych Teokrytowi idylli) sięgał bowiem aż do średniowiecza bizantyjskiego. W roku 1902 opublikował  obszerny tekst, w którym po raz pierwszy wydał i skomentował 24 wiersze XII-wiecznego poety Eugeniusza z Palermo (Eugenios von Palermo, w: Byzantinische Zeitschrift, nr 11 (1902), s. 406-451). Już w następnym roku opublikował natomiast jako pierwszy pieśni Mikołaja Kalliklesa, słynnego lekarza, żyjącego w czasach Komnenów (Nicolai Calliclis carmina, w: Rozprawy Wydziału Filologicznego PAU, nr 36  (1906), s. 315-392.

Po dłuższym spadku aktywności wydawniczej spowodowanej niefortunnym uwikłaniem w badania nad twórczością Grzegorza z Nazjanzu Sternbach zauważalnie odsunął się od literatury greckiej, czego dowodem są zwłaszcza prace Quaestiones apiariae Vergilianae, w: Commentationes Vergilianae, Cracoviae 1930, s. 150-192 oraz De cornicula Horatiana, w: Commentationes Horatianae, Cracoviae 1935, s. 158-212, w których ze zwykłą sobie szczegółowością zajmował się wybranymi motywami poetyckimi śledząc ich źródła i dalsze losy. Były to już jednak jedne z jego ostatnich opublikowanych prac. Wiele z jego odczytów, czasem niezwykle interesujących, jak np. Kato Starszy jako naśladowca Greków, wygłoszony w PAU w roku 1895 i podobnie wiele innych poświęconych paremiografii w literaturze polskiej, niestety nigdy nie ukazało się drukiem.

Przez całe życie Leon Sternbach pozostawał wierny swoim zainteresowaniom, skrystalizowanym już w okresie studiów w ośrodkach niemieckich i wypracowanej wówczas metodzie badawczej. Był wybitnym analitykiem, a główny cel jego pracy stanowiła krytyka tekstów, ich wszechstronna i drobiazgowa egzegeza, żmudne udoskonalanie a jednocześnie ciągłe poszukiwanie rzeczy nowych i nieznanych. Proponowane przez niego koniektury opierały się na dogłębnej znajomości literatury, paleografii, poszczególnych kodeksów, ale też stylu i metryki danego autora. Miał ponoć fenomenalną pamięć, zwłaszcza do faktów i szczegółów.

W opiniach uczniów zachował się jego pozytywny obraz jako człowieka dobrodusznego, przyjaznego i żywo zainteresowanego losami podopiecznych, których nieraz promował w dalszej karierze. Szczególnie godne odnotowania jest wspomnienie wielokrotnie już przywoływanego S. Hammera, który zapamiętał, że Profesor Sternbach odwiedził go pewnego razu w mieszkaniu o 6.30 rano tylko po to, żeby zakomunikować mu „przed śniadaniem” pozytywne zwieńczenie jego starań o przeniesienie do pracy w innej szkole (S. Hammer, dz. cyt., s. 15).

Na Uniwersytecie Jagiellońskim wykładał hellenistykę i bizantynistykę, wykładowcą był jednak ponoć nie najlepszym, gdyż z powodu swojej olbrzymiej erudycji mówił językiem trudnym i mało zrozumiałym, na dodatek często popadając w dygresje. Jego wykłady ze względu na częste wyjazdy zagraniczne były też nieraz odwoływane. Za wyjątkowo celny należy zatem uznać komplement, jakim w czasie jubileuszu 40-lecia profesury obdarzył go były rektor UJ Kazimierz Kostanecki (niemal równolatek Sternbacha, który też niestety podzielił jego smutny los w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen) – vir bonus scribendi peritus.

Współcześnie Leon Sternbach cieszy się zasłużoną opinią wybitnego i co równie ważne mimo upływu wielu lat wciąż cytowanego uczonego. Jest również uznawany za założyciela polskiej, a zwłaszcza krakowskiej bizantynistyki. Tradycję literackich badań Profesora kontynuują obecnie na Uniwersytecie Jagiellońskim dwa zakłady: Zakład Historii Bizancjum w Instytucie Historii oraz Zakład Bizantynistyki i Neogrecystyki w Instytucie Filologii Klasycznej.

Wspomnienia i artykuły o Profesorze Leonie Sternbachu:

T. Sinko, Leon Sternbach w czterdziestolecie działalności profesorskiej, Kwartalnik Klasyczny, nr 6 (1932), s. VII-XIII.

J. Sajdak, Léon Sternbach, Byzantion, nr 8/2 (1933), s. 788-792.

K. F. Kumaniecki, Index scriptorum quae L. Sternbach publici iuris fecit, Eos, nr 34 (1932-1933), s. VII-XII (nr dedykowany prof. L. Sternbachowi z okazji 40-lecia pracy profesorskiej; pełny spis publikacji i wygłoszonych odczytów do roku 1932).

S. Hammer, Leon Sternbach, filolog i bizantynista 1864-1940, Eos, nr 41 (1940-1946), s. 9-53.

J. Sękowski, Leon Sternbach (1864-1940), Meander, nr 10/3 (1955), s. 158-160.

J. Mossay, Le professour Leon Sternbach, byzantiniste et patriote, Review Historia Ecclesiae, nr 65 (1970), s. 820-835.

A. Śródka, P. Szczawiński, Leon Sternbach, [w:] Biogramy uczonych polskich, Część I: Nauki społeczne, zeszyt 3: P-Z, Wrocław 1985, s. 314-318.

Z. Bonarowska, Losy i zawartość materiałów rękopiśmiennych Leona Sternbacha, Sprawozdania Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, nr 31/2 (1987), s. 9-10.

U. Perkowska, Leon Sternbach (1864–1940), [w:] L. Hajdukiewicz (red.), Wyrok na Uniwersytet Jagielloński 6 listopada 1939, Kraków 1989, s. 225-226.

K. Korus, Leon Sternbach, [w:] J. Michalik, W. Walecki (red.), Złota Księga Wydziału Filologicznego, Kraków 2000, s. 175-185.

W. Ceran, Historia i bibliografia rozumowana bizantynologii polskiej 1800-1998, t. 1, Łódź 2001, s. 26-29.

K. T. Witczak, Sternbach Leon, [w:] J. Starnawski (red.), Słownik badaczy literatury polskiej, t. 5, Łódź 2002, s. 283-285.

K. Korus, Sternbach Leon Samuel (1864-1940), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 43, Wrocław 2004-2005, s. 473-475.

[wersja elektroniczna: https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/leon-samuel-sternbach]

Leon Sternbach (1864-20 II 1940), [w:] J. Michalewicz (red.), Relacje pracowników Uniwersytetu Jagiellońskiego o ich losach osobistych i dziejach uczelni w czasie drugiej wojny światowej, (relacje archiwalne z roku 1945 żony Profesora, Leontyny z Epsteinów Sternbachowej i jego bezpośredniego ucznia, Seweryna Hammera), Z Prac Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Seria F, Varia, t. 5, Kraków 2005: 272-276.

W. Ceran, Początki i etapy rozwoju bizantynologii polskiej, wyd. 2 popr. i uzup., Poznań 2006.

D. Miszczyński, Z. Latawiec, K. Żółtaszek, An Outline of the History of Classical Philology at the Jagiellonian University, Classica Cracoviensia, vol. XXI (2018), s. 151-153.

M. Whitby, Leo Sternbach, George of Pisidia, the Theotokos, and the activities of the Patriarch Sergius, [w:] S. Turlej, M. Stachura, B.J. Kołoczek, A. Izdebski (red.), Byzantina et Slavica. Studies in Honour of Professor Maciej Salamon, Cracow 2019.

Autor biogramu Bartosz Kołoczek

 

(Lokalizacja grobu: Nowy cmentarz żydowski w Krakowie, wejście przy ul. Miodowej 55, dojście do grobu nie nastręcza żadnych trudności, wystarczy iść cały czas przed siebie niezależnie od tego, którą drogę się wybierze – grób znajduje się po przeciwnej stronie od wejścia na cmentarz)